na zdjęciu: Jan Chudoba w mundurze legionowym. Widoczne nad prawą kieszenią Odznaczenie za waleczność, natomiast na prawej kieszeni odznaka pamiątkowa II Brygady Legionów. [Fot. M. Przybycień]

Poniżej – tekst Roberta Kowalskiego, historyka i byłego kierownika Muzeum Podhalańskiego w Nowym Targu, na temat działań i badań związanych z “Kwaterą Żołnierzy Legionów Polskich”, znajdującą się na cmentarzu w Nowym Targu wraz ze szczegółowym biogramem jednego z zapomnianych, nowotarskich legionistów – plut. Jana Chudoby. To ciekawa lektura, związana z historią naszego miasta i regionu, na którą warto poświęcić chwilę szczególnie teraz – tuż przed uroczystościami związanymi ze 103. rocznicą odzyskania przez Polskę niepodległości. 

Plut. Jan Chudoba – zapomniany legionista z Nowego Targu

Już  jutro będziemy świętować kolejną rocznicę odzyskania przez naszą ojczyznę niepodległości, po blisko 123 latach zniewolenia. Wśród tych, którzy o tę wolną Polskę walczyli i umierali byli także mieszkańcy naszego miasta i regionu. Służyli oni zarówno w legionach Józefa Piłsudskiego, jak również w armiach zaborców, zawsze jednak mając pod obcymi mundurami serce bijące tylko dla Polski. Wielu z nich zostało rannych i okaleczonych, wielu też zginęło śmiercią bohaterską. Ich doczesne szczątki do dziś spoczywają na wielu zapomnianych cmentarzach, niejednokrotnie także w bezimiennych mogiłach.

Kwatera Żołnierzy Legionów Polskich na cmentarzu komunalnym w Nowym Targu. [Fot. RK]

Na nowotarskiej nekropoli znajduje się wyjątkowe miejsce wiecznego spoczynku 26 żołnierzy służących pod rozkazami Józefa Piłsudskiego. Historia „Kwatery Żołnierzy Legionów Polskich”, pomimo prowadzonych od wielu lat badań nadal pozostaje księgą, w której znajdują się białe, jeszcze niezapisane karty. W minionym czasie dzięki intensywnym kwerendom archiwalnym udało się poznać okoliczności powstania tej kwatery, stwierdzić i zweryfikować pomyłki jakie pojawiły się w zapisach nazwisk i imion spoczywających w niej legionistów. Przede wszystkim jednak udało się zidentyfikować nieznanych dotychczas żołnierzy, a tym samym przywrócić ich społecznej pamięci.

Nazwiska tych ostatnich umieszczono na tabliczkach nagrobnych w ramach programu edukacyjno-naukowego pn. „Zaginiony Legion Piłsudskiego. Kwatera wojenna z lat 1914-1923 w Nowym Targu”, realizowanego 2017 i 2018 roku przez Muzeum Podhalańskie im. Czesława Pajerskiego, finansowanego ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Uczniowie nowotarskich szkół i harcerze w czwartkowe przedpołudnie 8 listopada 2018 r. podczas wzruszającej uroczystości zamieniali stare tabliczki, zdejmując z krzyży te z napisem „Nieznany” i montowali nowe – z imieniem i nazwiskiem zmarłego. Niezwykłym momentem tego wydarzenia była chwila, gdy przy każdym z 26 krzyży znajdujących się w kwaterze przystanął jeden uczeń. Widok był niecodzienny, bowiem uświadomił wszystkim uczestnikom, iż pod metalowymi krzyżami spoczywają najprawdziwsi żołnierze, polscy patrioci.

Uczniowie nowotarskich szkół w symboliczny sposób zamieniają tabliczki, odkręcając z krzyży te z napisem „Nieznany” i montując nowe z imieniem i nazwiskiem zmarłego. [Fot. RK]

Niestety, mimo wielu wysiłków nadal nie udało się poznać historii życia oraz okoliczności śmierci dwóch „legunów” spoczywających w kwaterze, jakkolwiek ich imiona i nazwiska są znane, gdyż figurują na nagrobnych krzyżach. W świetle jednak dotychczasowych doświadczeń, nie ma pewności, iż są one poprawne.

O tym, iż historia jest nieprzewidywalna i lubi zaskakiwać swoich badaczy świadczyć może fakt wyjaśnienia kolejnej intrygującej sprawy, a mianowicie przywrócenia pamięci zapomnianego żołnierza Józefa Piłsudskiego spoczywającego w nowotarskiej kwaterze. Mamy tutaj na myśli postać plut. Jana Chudoby z Nowego Targu.

Przez szereg lat na krzyżu znajdującym się mogile tego legionisty znajdowała tabliczka z błędnie, jak się okazuje, zapisem jego nazwiska, który brzmiał: Jan Hudoba. Okazało się zatem, iż jest to kolejna z całej serii pomyłek, do jakiej doszło najprawdopodobniej podczas remontu Kwatery Żołnierzy Legionów Polskich w latach 70-tych XX w. Zostały one ujawnione przez Roberta Kowalskiego, ówczesnego kierownika Muzeum Podhalańskiego im. Czesława Pajerskiego w Nowym Targu, podczas jego wieloletnich badań archiwalnych. Obecnie wszystkie dotychczas stwierdzone pomyłki zostały zweryfikowane i dziś na tabliczkach znajdują się poprawne zapisy nazwisk i imion pochowanych w kwaterze żołnierzy.

Logo Programu edukacyjno-naukowego „Zganiony Legion Piłsudskiego. Kwatera wojenna z lat 1914-1923 w Nowym Targu”, realizowanego 2017 i 2018 roku przez Muzeum Podhalańskie im. Czesława Pajerskiego.

Do ujawnienia kolejnej pomyłki doszło w wyniku interwencji rodziny, która w tej sprawie zwróciła się wpierw administratora Cmentarza Komunalnego tj. do Zakładu Gospodarki, Rekreacji i Zieleni w Nowym Targu. Stamtąd „sprawa trafiła” do Muzeum Podhalańskiego w Nowym Targu, gdzie jego ówczesny kierownik podjął prace zmierzające do opracowania, w miarę posiadanych materiałów źródłowych, biogramu zapomnianego legionisty Józefa Piłsudskiego, pochowanego w nowotarskiej kwaterze.

Jak pokazuje ten oraz również inne przykłady, odtwarzanie wydarzeń, losów ludzi czy społeczności lokalnych jest procesem ciągłym i żmudnym, ale jednocześnie niezwykle fascynującym, dającym również ogromną satysfakcję. Dziś przywracamy społeczną pamięć kolejnemu z legionistów, mając jednak świadomość, iż na swojego biografa czekają jeszcze dwaj inni żołnierze: Adamski Dawid i Malina Piotr. Korzystając zatem z okazji zwracamy się z apelem do rodzin legionistów spoczywających na nowotarskiej kwaterze o zgłaszanie się do Polskiego Towarzystwa Historycznego w Nowym Targu, celem ew. uzupełnienia czy też zweryfikowania posiadanych informacji tak, aby wiedza na temat ich życia oraz działalności na rzecz wolnej i niepodległej była pełna a pamięć o nich wieczna.

Poniżej prezentujemy pierwszy biogram plut. Jana Chudoby urodzonego w Nowym Targu – legionisty, działacza społecznego i urzędnika państwowego, opracowany w oparciu dostępne materiały źródłowe i stan badań na listopad 2021 r.

Plut. Jan Chudoba (1896-1957)

Urodził się 4 czerwca 1896 r. w Nowym Targu w rodzinie Józefa i Franciszki z domu Jaskierskiej. Ochrzczony w obrządku rzymsko-katolickim w dniu 5 czerwca 1896 r. w kościele parafialnym p.w. św. Katarzyny w Nowym Targu. Po ukończeniu szkoły ludowej podjął naukę w zawodzie piekarza, najprawdopodobniej jednak nauki tej nie ukończył przed wybuchem I wojny światowej. Odpowiadając na wezwanie dziejowe wstąpił w dniu 2 sierpnia 1914 r. do Legionów Polskich. Służył w oddziale technicznym 3. Pułku Piechoty, II Brygadzie Legionów. Był bliskim kolegą i przyjacielem Stanisława Giełczyńskiego, z którym razem walczyli na frontach Wielkiej Wojny.

Nazwisko Jana Chudoby figuruje na „Liście Chorych, Rannych, Zabitych i Zaginionych Legionistów z 1915 r.”, wydawanej nakładem Naczelnego Komitetu Narodowego w Piotrkowie. Znajduję się tam adnotacja, iż służył w 3 pp. leg. w 6 kompanii i „przepadł” bez wieści. Ten wpis mógłby sugerować, iż Jan Chudoba został wzięty do niewoli rosyjskiej lub zginął w nieznanych okolicznościach.

Zarządzenie Prezydenta RP o nadaniu Krzyża Niepodległości z mieczami, Krzyża Niepodległości i Medalu Niepodległości z dn. 24 października 1931 r. , na mocy którego m.in. Jan Chudoba, odznaczony został Krzyżem Niepodległości. „Monitor Polski” nr 251 z dn. 30 października 1931 r. poz. 335.

Z innych jednak zachowanych dokumentów źródłowych wiemy, iż przeżyły a po krótkim okresie niewoli powrócił zdrowy do służby i pełnił swoje obowiązki w wojsku do 16 lutego 1918 r. W okresie służby w legionach kilka krotnie awansował i ostatecznie dosłużył się stopnia kaprala, natomiast już po wojnie otrzymał stopień plutonowego. W czasie I wojny światowej odznaczony został austro-węgierskim Medalem Waleczności, który widoczny jest na zachowanym w zbiorach rodzinnych portrecie, przedstawiającym go w mundurze legionowym.

Po zakończeniu działań wojennych został zdemobilizowany i wrócił w rodzinne strony. Jak wynika z zachowanych w rodzinnym archiwum dokumentów, w dniu 17 grudnia 1921 r. został członkiem zwyczajnym Związku Legionistów Polskich, Oddział w Nowym Targu. Od 1 sierpnia 1937 r. przeniósł się do Oddziału w Kołomyi, a następnie od 28 stycznia 1938 r. został członkiem Oddziału Kosowie. Zmiany przynależności do w/w kół stowarzyszenia, były wynikiem zmian jego miejsca pracy i wynikających z tego tytułu przeniesień na nowe stanowiska służbowe. Warto w tym miejscu zauważyć, iż przyszło mu pracować na terenie powiatów na kresach wschodnich tuż przy granicy z Rumunią.

W zachowanych w Centralnym Archiwum Wojskowym dokumentach można znaleźć informację, iż z zawodu był cieślą. Pracował wpierw jako gajowy lasów państwowych, a jego ostatnim przed wybuchem II wojny światowej przydziałem służbowym była leśniczówka w miejscowości Pistynia w Nadleśnictwie Państwowym Szeszory w powiecie Kosów – Huculski w województwie stanisławowskim.

Kwestionariusz dla otrzymania dyplomu i legitymacji Krzyża Niepodległości z dn. 24 sierpnia 1938 r. [Zbiory CAW]

Jan Chudoba był dwukrotnie żonaty. Pierwszy związek małżeński zawarł w dn. 24 listopada 1918 r. z Zofią Rokicką (11.05.1896-02.03.1925), córką Walentego i Agnieszki Sowińskiej. Z tego związku urodziła się Helena Stanisława (ur. 01.10.1922 r.). Po śmierci pierwszej żony Jan Chudoba zawarł ponownie związek małżeński w dn. 22 sierpnia 1925 r. z Magdaleną z domu Korwin (20.09.1908-25.02.1980). Z tego z kolei związku przyszło na świat czterech chłopców: Eugeniusz Józef (ur. 22.12.1926), Marian Józef (ur. 16.01.1929), Kazimierz Jan (ur. 27.08.1930) i Stanisław Ludwik (ur. 05.08.1934).

Za zasługi w walce o wolną i niezwisłą ojczyznę Jan Chudoba odznaczony został Krzyżem Niepodległości (nr leg. 39207), Zarządzeniem Prezydenta RP z 24 października 1931 r. Posiadał również pamiątkowy Krzyż Legionów oraz Odznakę II Brygady Legionów. Zmarł 25 listopada 1957 r. w Krakowie. Pochowany został w Kwaterze Legionów Polskich na Cmentarzu Komunalnym w Nowym Targu.

Na koniec serdecznie dziękujemy Pani Małgorzacie Przybycień za udostepnienie dokumentów z jej rodzinnego archiwum, które pozwoliły na opracowanie niniejszego artykułu.

tekst: Robert Kowalski

Bibliografia:

• • Lista Chorych, Rannych, Zabitych i Zaginionych Legionistów do Kwietnia 1915 roku.

• • Wyciąg z Księgi Ochrzczonych – Tom. XI , str. 469, nr 101 (1896)

• • Wyciąg z Księgi Zmarłych – Tom IX, str. 364, nr. 86 (1957)

•  
• Zbiory Rodzinne Małgorzaty Przybycień

– Legitymacja Związku Legionistów Polskich Nr 3758

– Fotografia portretowa Jana Chudoby w mundurze legionowym

• Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie, sygn. KN – 45, 24.10.1931:

– Wniosek o nadanie Kryza Niepodległości L. 14/6188

– Kwestionariusz dla otrzymania dyplomu i legitymacji

• Urząd Stanu Cywilnego w Nowy Targu

– Księga urodzeń

– Księga zmarłych

– Księga chrztu