Inicjatorem takiego hołdu dla patriotycznych działaczy na południowych kresach odrodzonej Rzeczypospolitej i tym, który podpisany także przez kilkudziesięciu innych posłów projekt przeprowadził przez sejmową kuchnię, był rodowity Orawianin poseł Edward Siarka. Jego inicjatywa zyskała poparcie 423 parlamentarzystów.

Przypomnijmy, że po rozpadzie Austro-Węgier, pod koniec 1918 roku, północny Spisz, obok północnej Orawy i Śląska Cieszyńskiego, stał się przedmiotem sporu między nowo powstałymi państwami sukcesyjnymi Austro-Węgier: Polską i Czechosłowacją.

W połowie listopada 1918 w Lubowli ukonstytuowała się polska Rada Narodowa Spisza. Zaraz potem, na rozkaz ówczesnego wojskowego komendanta powiatu nowotarskiego Mariusza Zaruskiego, oddziały polskiego wojska – Kompania Wysokogórska i strzelcy podhalańscy – zajęły Jaworzyną Tatrzańską i Zamagurze wraz z pasem otaczających je terenów. Wojska polskie zostały zatrzymane w potyczce pod  Kieżmarkiem 8. grudnia 1918. Na zajętych terenach przystąpiono do tworzenia polskiej administracji. 24. grudnia 1918 w Popradzie i 31. grudnia 1918 r. w Chyżnem  przedstawiciele polskiej i słowackiej administracji zawarli prowizoryczne porozumienia o rozgraniczeniu terenów działania polskiej i czechosłowackiej administracji na Spiszu.

Władze czechosłowackie prowadziły wśród górali intensywną, zakończoną sukcesem akcję propagandową i narodowościową. Polacy ze swojej strony utworzyli kilka organizacji budzących polskie poczucie narodowe. W Krakowie powstał Narodowy Komitet Obrony Spisza, Orawy, Czadeckiego i Podhala, któremu przewodniczył mocno już wówczas schorowany Kazimierz Przerwa-Tetmajer, a którego filarem był ksiądz Ferdynand Machay. W Zakopanem działał Związek Podhalan.

W początkach 1919 polsko-czechosłowackim sporem o Spisz, Orawę, Czadeckie i Zaolzie zajęła się Rada Najwyższa konferencji wersalskiej. We wrześniu 1919 Rada Najwyższa zadecydowała, że o przynależności przygranicznych terenów Spiszu rozstrzygnie plebiscyt. Polska żądała przeprowadzenia plebiscytu na całym żądanym obszarze, obejmującym ówczesne powiaty Kieżmark, Spiska Stara Wieś i Stara Lubowla oraz część powiatu popradzkiego na północ od drogi Smokowce – Milbach – Łomnica. Rada Najwyższa zgodziła się jednak na plebiscyt jedynie na terenie powiatu Spiska Stara Wieś oraz gmin Zdziar i jaworzyna Tatrzańska  powiatu kieżmarskiego.  Później z plebiscytu wyłączono jeszcze gminę Ždiar. Tereny sporne miały zostać obsadzone przez wojska francuskie i być zarządzane przez komisję sprzymierzonych. Jednak wojska francuskie obsadziły Spisz dopiero w kwietniu 1920, do tego w tak znikomej liczbie, że nie przeszkodziło to działaniom władz czechosłowackich.

Tymczasem już w 1919 obie strony rozpoczęły nieprzebierającą w środkach kampanię propagandową. W jej toku doszło do kilku zabójstw na tle politycznym.

Na początku lipca 1920 Polska znajdowała się w krytycznej fazie walk z bolszewikami. Wykorzystując tragiczne położenie Polski, rząd czechosłowacki wymógł na Polsce zrzeczenie się plebiscytu na Spiszu. 2. lipca 1920 Polska i Czechosłowacja podpisały w Spa w Belgii układ, mocą którego rezygnowały z plebiscytu i oddawały rozstrzygnięcie co do spornych odcinków granicy w ręce Rady Ambasadorów. Werdykt Rady zapadł szybko. 28. lipca 1920 Rada przyznała Polsce 13 spiskich wsi z 8747 mieszkańcami, zajmujących łącznie 195,5 kilometra kwadratowego. Do rozstrzygnięcia pozostał jeszcze spór o Jaworzynę i Zdziar, który został przedstawiony  Lidze Narodów.

Rezolucją powziętą na konferencji 12. marca 1924 Liga pozostawiła te tereny przy Czechosłowacji. W wykonaniu tej rezolucji Polska i Czechosłowacja 6. maja 1924 w Krakowie podpisały protokół o przebiegu granicy, który zatwierdziła Rada Ambasadorów 5 września 1924. Z polskich roszczeń pozostały jedynie ułatwienia w ruchu granicznym w Wysokich Tatrach. Dokonano również drobnych zmian przebiegu granicy w ramach jej ostatecznej delimitacji.

Rozstrzygnięcie Rady Ambasadorów oceniono jako niekorzystne dla Polski, a cały spór – jako klęskę polskiej dyplomacji. Przyznany Polsce skrawek Spiszu został odcięty od związanych z nimi gospodarczo terenów Jaworzyny Tatrzańskiej (doliny Białki). Przyłączone do Polski tereny Spiszu wraz z Orawą stanowiły powiat spisko-orawski z ekspozyturą starostwa w Łapszach Niżnych. W 1925 Polski Spisz włączono do powiatu nowotarskiego.

Fot. Archiwalna z książki Jerzego M. Roszkowskiego  „Zapomniane Kresy” Spisz, Orawa, Czadeckie w świadomości i działaniach Polaków 1895-1925

(asz)