Minionego roku z jego grona śmierć zabrała, niestety, trzy trzech bardzo zaangażowanych członków: wieloletniego burmistrza i dobrodzieja Almanachu – Marka Stanisława Fryźlewicza, użyczającego PTPN-owi siedziby Stanisława Watychę i autora wielu historycznych materiałów, licealnego profesora – Jacka Waksmundzkiego.

Tak oczekiwane przez nowotarżan, wielu Podhalan, także przedstawicieli Polonii wydawnictwo doszło do skutku dzięki staraniom  Zarządu PTPN-u  pod przewodnictwem prezesa Macieja Hodorowicza, z udziałem dr Barbary Zgamy, Lucyny Czubernat i Jakuba Swalarza.  

Nad bogatą zawartością czuwał komitet redakcyjny w składzie: prof. Stanisław Hodorowicz, dr Barbara Zgama, Iwona Hodorowicz, Anna Majorczyk, Lucyna Czubernat (sekretarz) i dr hab. Stanisława Trebunia-Staszel (redaktor naczelna). W tym składzie przez prawie pół minionego roku pracował jeszcze śp. Marek Fryźlewicz.  

Grafiki są, jak zwykle dziełem Marcina Ozorowskiego. Większość zdjęć wykonał Zbigniew Krauzowicz – Zibi. Karty Almanachu rozświetla poezja wiernych autorów – Wandy Szado-Kudasikowej i Krzysztofa Kokota, jednak w tym numerze otwarła się Skrzynia z poezją – nowy i, miejmy nadzieję, już stały rozdział obszernego rocznika, który, jak zwykle, wyszedł z nowotarskiej drukarni MK Arkadiusza Morawskiego. Jego dziełem jest też opracowanie graficzne. Czarną tym razem obwolutę zdobi widok Nowego Targu w roku 1914, utrwalony na pocztówce ze zbiorów Macieja Żelaznego.

Almanach otwiera słowo wstępne prof. Hodorowicza: 

Książki, zgodnie z łacińską sentencją “habent sua fata libelli”, też mają swój los. Dlatego na wstępie w imieniu całego redakcyjnego Zespołu apeluję do Was, Drodzy Mieszkańcy oraz Zalubieńcy Podhala i jego Królewskiego Miasta: Nie bądźcie obojętni na los swego reprezentacyjnego rocznika. Nie bądźcie, lecz masowym odbiorem przyjmijcie go do rąk Waszych! Wzorem lat poprzednich również i ten, 24 tom „Almanachu”, jest obszerny pod względem tematycznym. Jego przeto lektura powinna pobudzać do różnych doznań i refleksji.

Zacząć nam je trzeba od zadumy rodzącej się na kanwie wspomnień i poezji poświęconych pamięci Marka Fryźlewicza. Zadumy wyzwalanej bólem odejścia, ale także przypominającej nam, że nie jesteśmy włodarzami naszego losu. Trzeba podkreślić, że ten wybitny Syn podhalańskiej Skalnicy, wieloletni burmistrz mocno wrośnięty w pejzaż Nowego Targu, był wielkim orędownikiem i dobrodziejem Podhalańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk i „Almanachu”. Doceniał potrzebę ich istnienia i usilnie je wspierał, zarówno decyzjami, jak         i własną literacką twórczością. Zadumę nad człowiekiem oraz ludzką przyjaźnią bez wątpienia pogłębiają postacie innych wielkich, przedstawionych na dalszych kartach w Liście Nieobecnych: Aleksandry Szurmiak-Boguckiej, Bogusława Giełczyńskiego, Marka Fryźlewicza, ks. prałata Andrzeja Fryźlewicza, Piotra Grzesika, Jana Mikołajskiego i Stanisława Watychy. Zgłębiając Ich życie wśród nas i dla nas, trzeba dziękować losowi za wspólne z Nimi ścieżki doczesnego bytowania.

Te wszystkie refleksje po części nabierają szczególnego wyrazu wobec obecnego trudnego czasu. Czasu ukazującego cienką nić człowieczego życia, przesiąkniętego dewaluacją wartości, brakiem współpracy między ludźmi oraz poplątaniem ich języków. Niechże zatem, jakoby kojący plaster, łagodzi te odczucia lektura artykułów zawartych w dziale Z przeszłości Miasta i regionu. Warto wgłębić się w teksty traktujące o Kopcu Nowotarskim i wieży wodnej na nowotarskiej stacji kolejowej. Zagadnienia te przykuwały uwagę wielu ludzi, zaś obecnie stanowią swoistą inspirację do nowych renesansowych dokonań. Z kolei wiadomości o dziejach Polskiego Spisza i Orawy w granicach Rzeczypospolitej, wydarzeniach kampanii wrześniowej w okolicach Raby Wyżnej i Skawy, również niezbyt odległej historii odrodzonego po części z popiołów Teatru „Rabcio” –   to nie tylko proste poszerzenie naszej wiedzy. To także odsłanianie ludzkiego trudu i poświęceń dla drugich, a zarazem możliwość pogłębienia świadomości własnego bytowania jako drobnego ogniwa w potężnym łańcuchu łączącym pracę przeszłych i przyszłych pokoleń.

Mocną kontynuację tych wątków znajdujemy również w pozycjach zawartych w Pracach i materiałach etnograficznych. Przenoszą nas one w świat podhalańskiego nazewnictwa geograficznego, trudnego okresu okupacji, tatrzańskiego obyczaju oczepin, wigilijnych zwyczajów pod Turbaczem oraz elementów historii kuśnierstwa w Nowym Targu i owczarstwa górskiego.

Wachlarz tej problematyki wydaje się być szeroki, a jego składowe odległe. Ale to przecież na różnorodności osadzona jest specyfika Podhala. To ona jest wartością naszej Ziemi i jej mieszkańców. Po tych wątkach związanych z organiczną pracą miło będzie cofnąć się i otworzyć Skrzynię z poezją daną wierszami: Wandy Szado-Kudasikowej, Izabeli Wójcik, Krzysztofa Kokota, Joanny Słodyczki, Renaty Lipkowskiej, Elżbiety Kolusz i Roberta Kowalczyka. Na pewno nastroją one nasze wnętrza na wyższe tony. Wypada tu zauważyć, że Skrzynia jest nową pozycją tematyczną w „Almanachu”.

Duża różnorodność cechuje również tradycyjny już dział zatytułowany Miscellanea. Od rozważań na temat rozwoju świata i cywilizacji na drodze realizacji przyrodniczej istoty wolności, poprzez potrzebny w życiu klucz do sukcesu, w tym przypadku w obszarze mody, przechodzimy do kształtowania wrażliwości młodych ludzi podczas recytatorskiego konkursu oraz projektu wpisanego w historię i kulturę pogranicza polsko-słowackiego. Na kolejnych kartach są publikacje działu Pamiętniki. Wspomnienia. Portrety. Tę część inicjują prezentacje sylwetek Macieja Sieczki i Wojciecha Tylki Sulei – jednych z najznaczniejszych o góralskim rodowodzie, którzy zdobywali i otwierali tatrzański świat dla nas i dla wielu najwybitniejszych Polaków. Podobnie trzeba skupić uwagę na postaciach: Jakuba Królczyka żyjącego w świecie baśniowych metafor, wspaniałej poetki Katarzyny Kracik widzianej oczami syna oraz Antoniny Łopaty, która góralskością i ścisłą wiedzą mocno zaznaczyła swoją obecność w murach Akademii Górniczo-Hutniczej. Uwagę przykuwa też wspomnienie Krwawej Wigilii, przykrych losów schroniska na Lubaniu oraz przypowieść Piotra Borowego dlaczego Spisz, Orawa i Czadeckie ku Rzeczypospolitej inklinacje mają. A po tym wszystkim dochodzimy do Recenzji nowych pozycji książkowych. Pozycji, które zasługują na lekturę i nakazują nam, Podhalańcom, gratulować i dziękować ich autorom za te dokonania. Ponieważ zdążyłem się z nimi zapoznać, przeto osobiście czynię  to i kieruję głęboki ukłon uznania do Adama Sawiny, Stanisławy Trebuni-Staszel i Krystyny Waniczek. Tę przedstawioną całość zamyka Kronika nowotarska, będąca trwałym znakiem istotnych wydarzeń w 2019 roku.

Dostojni i Drodzy Czytelnicy!

Myślę, że jest w czym wybierać, co analizować i o czym dyskutować. Zachęcam! A ponawiając wyrażony na wstępie apel, zwyczajem akademickim winszuję, by w pracy zgłębiania „Almanachu Nowotarskiego” A. D. 2020 było Wam dobrze, radośnie i bogato.

Z pozdrowieniami i wyrazami szacunku!

Stanisław A. Hodorowicz

Spis treści 24. numeru przedstawia się następująco:

Od Redakcji         3

Stanisław A. Hodorowicz – Pożegnanie Marka Fryźlewicza podczas Mszy  św.  w  dniu Jego pogrzebu            7

Wanda Szado-Kudasikowa – Markowi 9

Krzysztof Kokot – Ku gwiazdom            10

Z PRZESZŁOŚCI MIASTA I REGIONU

Maciej Downar Zapolski –  Nowotarski Kopiec 1910–2020            11

Piotr Skucha – Wieża wodna na stacji kolejowej w Nowym Targu na tle innych zabytków kolejnictwa oraz inicjatyw promujących dziedzictwo kolei żelaznych w Małopolsce       19

Andrzej Skorupa – Zarys dziejów Polskiego Spisza do roku 1945          41

Barbara Zgama – Orawa w granicach Rzeczypospolitej… W 2020 roku   minęło sto lat    63

Adam Sawina – Znane i nieznane wydarzenia kampanii wrześniowej i okupacji w rejonie Raby Wyżnej i Skawy            71

Krystyna Kachel – Z kart historii Teatru Lalek „Rabcio” w Rabce-Zdroju          91

SKRZYNIA Z POEZJĄ

Wanda Szado-Kudasikowa – Nasturcjowy pożar          95

Izabela Wójcik –  *** Serdusko do Tobie.        96

Izabela Wójcik – Puste gorsety   97

Krzysztof Kokot – Rogoźnik       98

Joanna Słodyczka – W tyk rabiańskik lasach      99

Renata Lipkowska –Zanim usnym            100

Elżbieta Kolusz – Zima w Nowym Targu          101

Robert Kowalczyk –  Zimowa  pocztówka z Orawy        102

PRACE I MATERIAŁY ETNOGRAFICZNE

Ks. Jan Czesław Krupa Krupiński – Pochodzenie nazw geograficznych Podhala           103

Stanisława Trebunia-Staszel – „Wojna odebrała im radość”. Mieszkańcy Szaflar w świetle materiałów etnograficznych niemieckiej badaczki Ingeborg Sydow 127

Ewa Piszczek – Współczesne „cepowiny” na Podhalu jako widowisko. Na podstawie  badań  w Białce Tatrzańskiej     141

Dorota Wójciak – W wigilijną noc pod Turbaczem. Kilka refleksji zbadań etnograficznych       153

Marek Fryźlewicz – tradycyjne rzemiosło nowotarskie na przykładzie firmy kuśnierskiej Jana Mieczysława Guziaka            167

Franciszek Fryźlewicz – Tradycja i współczesność w  owczarstwie górskim         173

MISCELLANEA

Stanisław A. Hodorowicz, Maciej Hodorowicz –Refleksje o wolności      177

Anna Gródek – Znalazłam klucze i spróbowałam otworzyć nimi drzwi – rozmowa z projektantką mody Anetą Larysą Knap  199

Bogusława Łazarska – Międzyszkolny Przegląd Recytatorski im. Katarzyny Kracik 205

Katarzyna Put – Projekt „Owca w mieście” – śladami historii, kultury i tradycji pogranicza polsko-słowackiego Nowy Targ–Kieżmark    209

PAMIĘTNIKI. WSPOMNIENIA. PORTRETY

Joanna Gronkowska, Iwona Hodorowicz, Stanisław A. Hodorowicz – O Wojciechu Tylce Sulei – słynnym przewodniku i ratowniku tatrzańskim z okazji 150. rocznicy urodzin  213

Iwona Hodorowicz, Stanisław A. Hodorowicz – Maciej Gąsienica Sieczka – jeden  z  pierwszych  i  najlepszych przewodników tatrzańskich 223

Ryszard M. Remiszewski – Jakub Królczyk. Był jak Nikifor w świecie baśniowych metafor  233

Stanisław Kracik – O mojej Mamie Katarzynie – obrazy zapisane w pamięci serca      239

Antoni Łopata – Helena Łopata – wspomnienie o góralce,

Która w AGH matematyki I mechaniki uczyła…   247

Celina Sordyl – Krwawa Wigilia we wspomnieniach Anny Ligęzy        259

Arkadiusz Stefaniak-Guzik – Tragiczne losy schroniska na Lubaniu w pamięci Wiesława Dziewolskiego (1923–2008)            265

Ryszard M. Remiszewski – Piotr Borowy: przypowieść o tym, dlaczego Spisz, Orawa I Czadeckie garną się do Rzeczypospolitej           271

LISTA NIEOBECNYCH

Stanisława Trebunia-Staszel – Aleksandra Szurmiak-Bogucka   275

Anna Szopińska – Bogusław Giełczyński – wzór urzędnika,  strażaka, pasjonat historii     279

Marcin Jagła – Odszedł burmistrz Marek Fryźlewicz        281

Franciszek Szlaga – „Służył z wielką pokorą Bogu i ludziom”.

Wspomnienie o ks. Andrzeju Fryźlewiczu  283

Beata Zalot – Piotr Grzesik (1968–2020) – „Przypadek jest pseudonimem Boga”            289

Zofia Sokołowska – Jan Mikołajski (1941–2020)          291

Anna Szopińska – Stanisław Watycha (1954–2020) – nowotarżanin, solidarnościowiec, społecznik         293

RECENZJE

Lucyna Czubernat – O monografii Raby Wyżnej Adama Sawiny            297

Beata Zalot – „Lud zdolny do życia. Górale podhalańscy

W oczach niemieckiego okupanta” Stanisławy Trebuni-Staszel      299

Ks. Kazimierz Wójtowicz – „Skarby Dursztyna” Krystyny Waniczek           305

KRONIKA NOWOTARSKA

Kinga Łapczyńska-Podraza – Kronika Nowotarska 2019      309

(asz)